Na lopen en fietsen heeft het openbaar vervoer de beste papieren qua duurzaamheid en ruimtegebruik. Als het fors goedkoper wordt, zoals in Duitsland, laten we dan massaal onze auto’s staan? ‘OV goedkoper maken is niet genoeg, de auto moet van z’n imago af.’
Niet al te lang geleden was de Hogelandster wethouder Mariette de Visser op een bijeenkomst waar bijna alle genodigden per auto heen waren gereisd. Ze hadden lang en frustrerend in de file gestaan op hetzelfde punt en beklaagden zich daar uitgebreid over, tot leedvermaak van De Visser. Uiteindelijk kon ze zich niet meer inhouden.
,,Grappig, mijn trein deed er maar een kwartiertje over’’, zei ze langs haar neus weg.
De Visser, opgeleid als verkeerskundige en nu in Het Hogeland verantwoordelijk voor onder meer armoedebeleid, heeft wel wat met het OV. Het is bevrijdend, zegt ze, in plaats van beperkend. In potentie voor iedereen, maar zeker voor de doelgroep waarvoor ze een paar jaar geleden de Meedoen Pas bedacht.
Gratis OV als lifesaver
,,Het Hogeland is qua oppervlakte de één na grootste gemeente van het land’’, zegt De Visser. ,,Voorzieningen liggen ver uit elkaar en openbaar vervoer kost best veel geld.’’ Met de Meedoen Pas, die eenmalig 7,50 kost, kunnen de armste inwoners van Het Hogeland in de daluren gratis de bus en trein nemen in de hele provincie Groningen. Er komen in totaal 4500 mensen voor de regeling in aanmerking; het gratis reizen voor die groep afkopen kost Het Hogeland jaarlijks drie ton. Maar de baten wegen ruimschoots tegen de kosten op, zegt De Visser.
Er wordt beduidend meer met het OV gereisd, en bovendien is de doelgroep er bijzonder blij mee. ,,Van al onze armoedevoorzieningen wordt het gratis openbaar vervoer het hoogst gewaardeerd’’, weet De Visser. ,,Mensen bellen ons soms persoonlijk om om te vertellen hoeveel het voor hen betekent. Eén deelnemer noemde het letterlijk een lifesaver .’’
Kan gratis (of op z’n minst veel goedkoper) openbaar vervoer ook de planeet redden? Om minder CO2 en stikstofoxide uit te stoten, moeten we minder fossiele brandstoffen gaan gebruiken, en snel ook. De trein is haast altijd elektrisch, de bus steeds vaker ook, en sowieso zijn ze efficiënter dan de auto omdat ze veel meer mensen in één keer vervoeren.
Met die overwegingen in het achterhoofd investeerde Duitsland onlangs miljarden om een supergoedkoop OV-ticket mogelijk te maken: Duitsers reizen sinds mei onbeperkt het hele land door voor 49 euro in de maand. Ter vergelijking: een NS-abonnement voor vrij reizen in de tweede klasse kost ruim 350 euro per maand.
Stel dat hier de kaartjes voor het openbaar vervoer ook fors minder zouden kosten - laten we dan massaal onze auto’s staan?
Meer treinreizen, nauwelijks minder autogebruik
Tweede Kamerleden Faissal Boulakjar (D66) en Habtamu de Hoop (PvdA) vroegen eind 2021 aan het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat om dat uit te zoeken. Het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) had in november vorig jaar het antwoord: nee.
,,Dat was voor mij niet echt een verrassing’’, zegt onderzoeker Mathijs de Haas van het KiM. ,,Het komt redelijk overeen met eerdere onderzoeken over dit thema.’’ De Haas en zijn collega’s rekenden verschillende scenario’s door: van een algemene tariefdaling voor iedereen tot gedifferentieerde tarieven voor bepaalde tijden en doelgroepen. Ze zien weliswaar meer trein- en busreizen, maar nauwelijks minder autogebruik. ,,Het meeste is nieuwe mobiliteit, dus mensen die eerder niet op pad gingen.’’ Het aandeel nieuwe trein- en busreizigers dat vanuit de auto komt, is in het gunstigste geval slechts 12 procent.
,,Tariefdaling op zichzelf is niet zo’n geweldig middel als je mensen uit de auto in het OV wilt krijgen’’, vat De Haas samen. Het wordt een iets ander verhaal als je goedkoper OV combineert met duurder autorijden. ,,Voer je bijvoorbeeld een kilometerheffing in of verhoog je de parkeertarieven én maak je tegelijk de bus en trein aantrekkelijker, dan lijkt dat effectiever. Maar je moet je realiseren dat het OV voor heel veel reizen niet zo geschikt is op dit moment. In of tussen grote steden werkt het goed, daarbuiten is het aanbod beperkter.’’
Ook Mariette de Visser heeft haar twijfels bij de mogelijkheid van een autovrije toekomst. ,,Congestie en vervuiling zijn heel goede redenen om te kijken of je mensen misschien de auto uit krijgt’’, erkent ze. ,,Maar in plattelandsgebieden zoals hier kun je uiteindelijk denk ik niet helemaal zonder. Tijd en onzekerheid zijn ook factoren waardoor mensen voor de auto kiezen.’’ Ze pauzeert heel even, en voegt er dan aan toe: ,,Terwijl ik juist in de auto altijd de ervaring heb dat ik vaststa, maar goed.’’
Auto scoort slecht, toch gaan we er steeds meer in rijden
Automobilisten staan niet alleen geregeld vast, ze moeten zich ook bekommeren om brandstof en onderhoud, ze moeten banden oppompen en APK-keuringen plannen, ze moeten wegenbelasting betalen en verzekeringen, ze moeten parkeerplekken vinden en kunnen onderweg niets anders doen dan op de weg letten.
En toch zijn we maar niet van het idee af te krijgen dat we auto’s moeten willen, dat we ze nodig hebben.
Dát, zegt planoloog Farzaneh Bahrami van de Rijksuniversiteit Groningen, is het werkelijke probleem. ,,De auto is zo’n ontzettend complex cultureel fenomeen. Ik vind dat het OV goedkoper moet, dat is niet meer dan eerlijk, maar het is niet genoeg: de auto moet van z’n imago als status- en vrijheidssymbool af.’’
Bahrami is gespecialiseerd in verkeerskunde en stadsstudies. Dat auto’s de nodige nadelen hebben, weten ze in haar vakgebied al een hele tijd. ,,In de jaren ‘70 schreven bouwkundigen al dat de auto voor ruimtegebrek zorgde in steden. Sindsdien zijn de auto’s alleen maar groter geworden, en we weten nu ook hoe slecht ze zijn voor het milieu.’’
De auto scoort ook slechter dan het openbaar vervoer als je kijkt naar de zogenaamde externe kosten, die niet door de gebruiker maar door de hele maatschappij moeten worden betaald, bijvoorbeeld voor wegenonderhoud of om de gevolgen van ongelukken op te vangen. ,,Voor auto’s liggen die kosten gemiddeld 7 tot 8 keer zo hoog als voor openbaar vervoer’’, weet Bahrami.
Ondanks dat alles gaan we niet minder autorijden. Integendeel: Uit de meest recente cijfers van het CBS blijkt dat autobezit en -gebruik toeneemt. Ook de Rijksoverheid denkt vanuit de auto. De extra klimaatplannen die minister Rob Jetten in april presenteerde, stonden vol investeringen om elektrisch autorijden te stimuleren; het openbaar vervoer krijgt er geen geld bij. Bahrami vindt dat verbazend, de sector zelf ronduit teleurstellend.
Het goede voorbeeld: Zwitserland
‘Door het beleid van dit kabinet hangen er pijnlijke maatregelen boven de markt’, verklaart branchevereniging OV-NL. Sinds corona zijn de reizigersaantallen lager en kosten hoger; zonder extra investeringen moeten vervoerders daardoor hogere prijzen vragen en hun dienstverlening versoberen.
Dat is precies wat ze niet willen, volgens OV-NL. De vereniging heeft de afgelopen maanden juist nagedacht over manieren om het OV aantrekkelijker te maken. Bijvoorbeeld door de BTW op kaartjes naar 0 te brengen, of een extra voordelig ‘klimaatticket’ in te voeren. ‘Om alle klimaatambities te halen is een sterk en robuust OV vereist. Daar moet in worden geïnvesteerd’, schrijft OV-NL.
Farzaneh Bahrami is het daar roerend mee eens. ,,Het is een kwestie van politieke wil, van investeren. Daar begint het mee.’’ Als dat in orde is, kan openbaar vervoer prima de auto van de troon stoten, denkt ze. Ook op het platteland. ,,Maar dan moet het niet alleen goedkoper zijn, maar vooral ook comfortabel. Anders blijft de groep die zich een auto kan veroorloven, altijd voor de auto kiezen.’’
Bahrami woonde lange tijd in Zwitserland en daar, vindt ze, gaat het nu echt goed. Het vervoersnetwerk is robuust en dicht: je kunt overal komen per bus of trein, meerdere keren per uur. In de treinen is het prettig toeven, met gemakkelijke zitplaatsen en overal oplaadpunten voor je elektrische apparaten. Dat alles kost de Zwitserse reiziger relatief weinig geld. ,,Het Zwitserse systeem is kostbaar en voor toeristen aan de dure kant, maar voor inwoners zijn er allerlei abonnementsvormen waardoor het snel uit kan.’’
En, verre van onbelangrijk: de Zwitserse publieke vervoerder SBB / CFF / FFS heeft z’n pr uitstekend op orde. ,,Met slogans zoals arrive relaxed , en veel nadruk op de trein als dé verantwoordelijke, duurzame keuze’’, beschrijft ze. ,,Want zo is het ook. Dat moet veel meer indalen in het collectieve bewustzijn.’’